Государство и право : РЭФОРМА - УСТУПКА РУСІФІКАЦЫІ. Реферат.
РЭФОРМА - УСТУПКА РУСІФІКАЦЫІ. Реферат.
Рэферат падрыхтаваў:
Кардаш Яраслаў Сцяпанавіч
Праверыла:
Муравіцкая А. М.
Мінск 2002
ідэалагічны аспект
+------------------------------------------------------------------------+
| Сёння мы маем даволі багата публікацый па тэме, якую дзесяцігоддзямі |
| не адважваліся ўздымаць на старонках навуковай літаратуры, у |
| перыядычным друку. Тэма гэта - рэформа беларускага правапісу 1933 |
| года. У друку часцей за ўсё выступалі па ёй навукоўцы-філолагі. Так |
| што лінгвістычны аспект больш-менш поўна асветлены. Але ў данай |
| праблемы, на маю думку, ёсць і яшчэ адзін не менш важны аспект - |
| сацыяльна-палітычны, ідэалагічны, без разгляду якога цяжка зразумець, |
| чаму пры рэфармаванні правапісу часам так рэзка разыходзіліся пазіцыі |
| навукоўцаў-філолагаў, майстроў мастацкага слова толькі з-за |
| якой-небудзь адной літары. |
| |
| САЛІДНЫ ПАЧАТАК |
| |
| Набыццё беларускай мовай неўзабаве пасля Кастрычніцкага перавароту |
| статуса дзяржаўнай, афіцыйнае прызнанне, што ёй, як мове пераважнай |
| большасці насельніцтва рэспублікі, належыць самы шырокі спектр |
| сацыяльных функцый, паставілі на парадак дня велізарнай важнасці |
| задачу ўнармавання беларускай мовы. За час, як на ёй сталі пісаць |
| мастацкія творы і навуковыя працы, весці службовае справаводства, |
| заняткі ва ўсіх тыпах выхаваўчых і навучальных устаноў, добра |
| высветлілася, што яна, каб найлепш спраўляцца з выкананнем такога |
| шырокага дыяпазону функцый, патрабуе даволі значнага марфалагічнага, |
| фанетычнага і лексічнага ўпарадкавання. І тут няма нічога дзіўнага, |
| калі ўлічыць працяглы час існавання ў беларусаў толькі вуснай мовы. У |
| выніку ў перад- і паслярэвалюцыйнай беларускай літаратурнай мове |
| існаваў значны разнабой у напісанні слоў, што перашкаджала ёй быць |
| надзейным сродкам зносін паміж людзьмі, наспяхова спраўляцца з |
| ускладзенымі на яе ў сувязі з ажыццяўляемай палітыкай беларусізацыі |
| сацыяльнымі функцыямі. Рэформа беларускага правапісу станавілася |
| гістарычнай неабходнасцю, да чаго рыхтаваліся з усёй сур\\\'ёзнасцю, |
| прыслухоўваліся да кожнай слушнай прапановы. |
| |
| Першым буйным мерапрыемствам на гэтым шляху было правядзенне 14-21 |
| лістапада 1926 года ў Менску па ініцыятыве Інбелкульта акадэмічнай |
| канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу. Менскі мовазнаўчы форум |
| выклікаў да сябе вялікую зацікаўленасць не толькі навукоўцаў |
| рэспублікі. |
| |
| У канферэнцыі бралі ўдзел 69 чалавек. Але не ўсе, хто прыехаў на яе, |
| лічылі абавязковым рэформу беларускага правапісу і азбукі. Сярод іх |
| быў і добры знаўца беларускай мовы С.Некрашэвіч. «Наша літаратурная |
| мова, - гаварыў ён, - консолідаваўшы народныя гутаркі, вырасла ўжо ў |
| сталы організм, які не патрабуе над сабой грунтоўных... опэрацый». |
| Такі погляд у пэўнай ступені мог сфармавацца на базе яго сяброўскіх |
| адносін з аўтарам «Беларускай граматыкі для школ» Браніславам |
| Тарашкевічам, якую якраз і збіраліся рэфармаваць удзельнікі |
| канферэнцыі і перш за ўсё Я.Лёсік, які меркаваў выступіць на ёй з |
| асноўным дакладам. С.Некрашэвіч выказаўся за поўнае адхіленне праекта |
| братоў Лёсікаў. |
| |
| Удзельнікі філалагічнага форуму паказалі добрае веданне сутнасці |
| праблемы моўнага развіцця ў рэспубліцы ў святле нядаўна абвешчанай |
| беларусізацыі. Цяжкасці яе вырашэння справядліва бачылі ў неспрыяльных |
| умовах мінулага. Аднак такое становішча з беларускай мовай не пужала |
| яе шчырых рупліўцаў. Яны былі ўпэўнены, што шляхам стараннай працы па |
| ўнармаванні правапісу можна будзе паступова давесці яе да таго |
| ўзроўню, якому адпавядаюць старыя эўрапейскія літаратурныя мовы, |
| забяспечваючы гэтым самым росквіт нацыянальнай культуры. |
| |
| Непасрэдна сам філалагічны аспект парадку для канферэнцыі пачаў |
| разглядацца толькі з падрабязнага аргументаванага выступлення С. |
| Некрашэвіча. Ён не быў прыхільнікам карэннай ломкі моўнай спадчыны, |
| заяўляючы, што ў складзенай Б.Тарашкевічам «Беларускай граматыцы для |
| школ» правільна вызначаны асноўныя законы беларускай літаратурнай |
| мовы». Затое ў сінтаксісе ім бачылася «шмат неўласьцівых для |
| беларускай мовы канструкцый пабудовы сказу». Прамоўца выказаў |
| занепакоенасць наплывам у беларускую лексіку слоў (асабліва |
| абстрактнага значэння) з іншых моў і стаяў за ўтварэнне такіх на базе |
| ўласнага слоўнікавага матэрыялу з паступовай заменай усяго таго |
| чужога, што набралася ў беларускай мове. «Тэндэнцыя да замены |
| чужаземнай стыхіі сваёю, - гаварыў С.Некрашэвіч, - не ёсць толькі |
| з\\\'явішча беларускай культуры». І з гэтым нельга не пагадзіцца, |
| ведаючы, якая мэтанакіраваная праца праводзілася многімі народамі па |
| ачышчэнні сваіх літаратурных моў ад залішніх запазычанняў. Без такой |
| працы не абысціся і сённяшняму корпусу філолагаў нашай краіны, калі мы |
| жадаем узняць прэстыж беларускай мовы як дзяржаўнай у вачах яе |
| носьбітаў. |
| |
| Яшчэ глыбей пранік у сутнасць разглядаемай на канферэнцыі праблемы |
| Я.Лёсік, які азнаёміў прысутных з канкрэтным праектам па рэформе |
| беларускай азбукі. Гэта ўжо было не першае выступленне Я.Лёсіка па |
| данай праблеме. У адрозненне ад С.Некрашэвіча аўтар праекта па рэформе |
| беларускай азбукі лічыў, што апошняя «не адпавядае ўва ўсіх пунктах |
| гукавому пісьму... ня мае ўласнага твару», таму ён прапанаваў |
| набліжаць беларускую азбуку да гукавога пісьма, «каб не абярнуць яго ў |
| такое мёртвае і труднае для навучаньня, якім з\\\'яўляецца пісьмо |
| францускае або ангельскае». |
| |
| Апанентаў у Я.Лёсіка аказалася больш, чым прыхільнікаў. Беларускую |
| азбуку вырашылі не кранаць. |
| |
| З няменшай крытыкай ішло і абмеркаванне прапанаванага Я.Лёсікам |
| праекта рэформы беларускага правапісу, што сведчыла аб сур\\\'ёзным |
| падыходзе да праблемы, папярэджвала аб усялякіх памылках пры прыняцці |
| канкрэтных рашэнняў. Сутнасць свайго погляду Я.Лёсік выказаў так: «... |
| каб пісьмо было простае і лёгкае, дзеля гэтага яно не павінна |
| разыходзіцца з жывым вымаўленнем слоў». Таму ён не пагаджаўся з |
| Б.Тарашкевічам, што той фанетычны прынцып увёў толькі пры напісанні |
| галосных гукаў. З найбольш істотных паправак Я.Лёсіка, якія выклікалі |
| шмат спрэчак, былі: увядзенне поўнага аканьня і на чужаземныя словы, |
| адмена напісання «ь» паміж падвойнымі зычнымі (жыцьцё - жыццё), пасля |
| «з» і «с» (зьвер - звер, сьнег - снег). Пасля грунтоўнага абмеркавання |
| напісанне «а» ў ненаціскных складах іншаземных слоў зацвердзілі, што |
| нельга не прызнаць за правільнае рашэнне. Для прыняцця яго, |
| бясспрэчна, важную ролю адыграла цвёрдая пазіцыя сакратара Правапіснай |
| камісіі Мялешкі, што «кожны народ вымаўляе чужаземныя словы згодна |
| сваёй уласнай нацыянальнай акцэнтацыі», і С.Некрашэвіча, які оканне ў |
| замежных словах разглядаў як супярэчнасць адзінству народнай і кніжнай |
| мовы. |
| |
| Затое адразу высветлілася, што ў Я.Лесіка будзе вельмі мала аднадумцаў |
| у дачыненні да мяккага знака. Першым вельмі цвёрдую апазіцыю ў гэтым |
| заняў С.Некрашэвіч, спасылаючыся, што і ў старабеларускай мове |
| выкарыстоўвалі «ь» у словах сьнег, зьвер і інш. «Можна многа |
| павыкідаць значкоў, - гаварыў ён, - і дайсьці ўрэшце да кітайскай |
| азбукі, але ж гэта не заслуга азбукі. Азбука і правапіс тады добрыя, |
| калі яны па магчымасьці азначаюць кожныя гукі, ва ўсякім выпадку |
| характэрныя з іх. А што нашыя мяккія зычныя, асабліва сьвісьцячыя, |
| гукі характэрныя, аб гэтым і гаварыць не прыходзіцца». |
| |
| С.Некрашэвіча цалкам падтрымаў П.Растаргуеў, заявіўшы, што «напісаньне |
| звер, дзвёх, мядзведзь, свет, цвет, суддзя, жыццё, ралля, чытанне без |
| «ь» будзе мець вынікам усваеньне няправільнага вымаўленьня падобных |
| слоў. Спасылка на іншыя мовы беспадстаўная; напрыклад, у расійскай |
| мове мае месца мяккае вымаўленьне некаторых зычных, але пры |
| адсутнасьці азначэньня мяккасьці пры напісаньні яна губляецца ў жывым |
| вымаўленьні пісьменных людзей, і ў значнай большасьці даводзіцца чуць |
| цьвёрдае вымаўленьне... Паказаньне ў граматыках на вымаўленьне гэтых |
| зычных не выратуе становішча». На думку І.Бялькевіча, ад неўжывання |
| «ь» паміж падвойнымі мяккімі зычнымі траціцца асаблівасць беларускай |
| мовы. |
| |
| Увагу ўдзельнікаў канферэнцыі прыцягнула правіла напісання «у» і «і» |
| пасля галоснага папярэдняга слова. Вельмі катэгарычным тут быў |
| П.Растаргуеў, сцвярджаючы, што калі ў такіх выпадках зазначаныя літары |
| не пісаць як нескладовыя, «значыць сьцерці ў пісьмовай перадачы |
| беларускай мовы адну з найбольш характэрных яе асаблівасьцяй». З ім |
| пагаджаўся П.Бузук, спасылаючыся тут на ўкраінскі вопыт, дзе нават «і» |
| нескладовае пішуць у пачатку слова, калі папярэдняе канчаецца на |
| галосны. Удзельнікі канферэнцыі не пагадзіліся з такой прапановай у |
| дачыненні да «і». |
| |
| Пры такой саліднай гаворцы на канферэнцыі аб маючай неўзабаве адбыцца |
| рэформе правапісу беларускай мовы не магло не ўзнікнуць і пытанне аб |
| ужыванні лацінскага алфавіта. Сярод праціўнікаў яго былі і такія |
| выдатныя знаўцы беларускай мовы, як В.Ластоўскі, Я.Лёсік, |
| С.Некрашэвіч, П.Растаргуеў. Але дух талерантнасці, які панаваў на |
| працягу ўсяго часу працы канферэнцыі, даў магчымасць смела выступіць і |
| ў абарону лацінкі. Пераканаўча адстойваў яе П.Бузук: «... надыходзіць |
| час падумаць аб лацініцы; бязумоўна, да гэтага справа дойдзе; мы |
| эўропеізуемся, мы прынялі новы стыль, мы прынялі дзесятковую сыстэму |
| мер, нам застаецца зрабіць апошні крок - перайсці да лацінікі». |
| |
| Асаблівым клопатам удзельнікаў канферэнцыі з\\\'яўлялася ачышчэнне |
| беларускай мовы ад залішніх уплываў з боку расейскай. І гэта |
| зразумела: атрымаўшы статус дзяржаўнай, беларуская мова не магла болей |
| заставацца на ўзроўні сапсаванай расейскай мовы. На пазіцыях |
| сапраўднага пурытаніна ў гэтым пытанні трывала стаяў гісторык і |
| публіцыст, у мінулым рэдактар «Нашай Нівы» В.Ластоўскі. Фанетычныя |
| адступленні ад народнай мовы, на яго думку, выкліканы перш за ўсё |
| запазычаннем расейскай абацэды (алфавіта). Датычыла гэта і дыфтонгаў |
| уо(юю=іоу), ые(іе), якія складаюць адну з асаблівасцей беларускай |
| мовы. Замена дыфтонгаў «аднэй літарай расійскай абацэды, - гаварыў |
| В.Ластоўскі, - з\\\'явішча штучнае і надта шкоднае для захаваньня |
| натуральнай чыстаты мовы». Дзякуючы такой замене людзі гавораць |
| па-крыўску, але з маскоўскім акцэнтам. Яго зусім не задавальняла, што |
| ў беларускім правапісе фанетычная перадача захоўваецца толькі ў |
| канчатках слоў (зрабіў, валоў), а іх карані пішуцца па-расейску (звон |
| замест звуон). «У выніку гэтага наша старая і самабытная мова... |
| выглядае правінцыяльным дыялектам расійскай мовы, а гэтае апошняе |
| з\\\'яўляецца перашкодай адраджэньню нашай пісьменнасьці». На яго думку, |
| «ня толькі ў слове, як зьмесьце народнай мысьлі, але і ў форме гэтага |
| слова, у кожным паасобным гуку яго ці злучэньні гукаў адбіваецца |
| гісторыя народу». Таму трэба «дасягнуць таго, каб нашы словы, формы і |
| гукі на пісьме былі адбіццём гісторыі нашай пісьменнасьці, гісторыі |
| крыўскага, а не расійскага ці польскага народаў, сярод моваў якіх наша |
| пісьменная мова выглядае цяпер як толькі правінцыяльная адмена...» |
| |
| Спецыяльна не бралі слова на канферэнцыі Янка Купала і Якуб Колас. Але |
| вядома па выніках пайменнага галасавання і іншых крыніцах, што яны |
| былі супраць таго, што канферэнцыя прыняла прапазіцыю С.Некрашэвіча |
| пісаць «я» толькі ў першым складзе перад націскам і пакінула без |
| змяненняў напісанне «не» і «без», калі яны стаяць асобна (г.зн. не |
| падлягалі яканню). Я.Колас стаяў за пашырэнне якання і ў другім |
| складзе пасля націску, за напісанне «німа», «ніхай», быў супроць |
| ужывання «а» замест ненаціскнога «о» ў чужаземных словах. |
| |
| Усе дні, пакуль працягвалася работа канферэнцыі, яна была ў цэнтры |
| ўвагі самых розных пластоў беларускага народа, што дало падставу |
| старшыні Інбелкульта Ў.Ігнатоўскаму ў сваім заключным слове заявіць: |
| «Мы не забылі беларускай мовы, чаго баяўся Багушэвіч... Мы павінны |
| вызначыць вялікую зацікаўленасьць працамі канферэнцыі з боку шырокіх |
| рабоча-сялянскіх мас Беларусі. Нашы пасяджэньні заўсёды мелі шмат |
| гасьцей, асабліва вечарамі. Некаторыя з іх прасілі нават слова. Газэты |
| нашы, у якіх апісвалася дэтальна праца канферэнцыі, чыталіся нарасхват |
| і пасьля прачытаньня хаваліся ў прыватных бібліятэках». |
| |
| РЭФОРМА - УСТУПКА РУСІФІКАЦЫІ |
| |
| З рознымі пачуццямі і настроем пакідалі людзі канферэнцыю. Адных яна |
| радавала сваімі вынікамі, другіх - засмучала. Але як першыя, так і |
| другія добра ўсведамлялі, што наперадзе іх яшчэ чакае вялікая праца, |
| каб ачысціць беларускую мову ад усяго таго, што было не ўласціва яе |
| нутраной прыродзе, каб зрабіць яе ва ўсім адпаведнай так нядаўна |
| набытаму статусу дзяржаўнай. І вопытныя беларускія мовазнаўцы актыўна |
| ўзяліся за гэтую высакародную справу. Аднак адчувалася, што з кожным |
| годам усё цяжэй і цяжэй праводзіць карысныя ідэі ў жыццё. З распачатай |
| у канцы 20-х гадоў барацьбой з т.зв. беларускім нацыянал-дэмакратызмам |
| да ходу працы па падрыхтоўцы новага правапісу раптам выказалі вялікую |
| зацікаўленасць асобы, прафесійны статус якіх не меў нічога агульнага з |
| праблемай мовазнаўства. Пэўны ўплыў імкнуліся рабіць яны і на склад |
| навукоўцаў, што павінны былі далей займацца данай справай. І трэба |
| думаць, што не абыходзілася тут і без выкарыстання матэрыялаў |
| праведзенай у лістападзе 1926 года Канферэнцыі па рэформе беларускага |
| правапісу і азбукі. Паводле зместу выступленняў на ёй партыйныя органы |
| маглі скласці даволі поўныя ўяўленні аб палітычных перакананнях |
| кожнага, хто браў слова, і ўжо вырашыць, даць ці не даць яму |
| магчымасць удзельнічаць у распрацоўцы беларускага правапісу. Асаблівую |
| падазронасць выклікалі тыя, хто быў вельмі заклапочаны праблемай |
| ачышчэння беларускай мовы ад русізмаў і ўвогуле ад уплыву на яе з боку |
| расейскай. А такіх поглядаў прытрымлівалася большасць удзельнікаў |
| данага форуму, і свае пазіцыі яны выказвалі не завуалявана, а адкрыта, |
| не думаючы, што хтосьці гэтаму будзе даваць палітычную афарбоўку. Для |
| доказу прывядзем хаця б такія словы з выступлення А.Лёсіка: |
| «Уласьцівасьць беларускай мовы стане больш выразнай, калі мы будзем |
| пісаць «прышлі у хату», чым «прышлі ў хату», бо апошняе напісаньне |
| набліжае беларускае выражэньне да расійскага «в хату» («ў» бліжэй да |
| «в», чым «у»)». Пераканаўча паказваў, як адмоўна паўплывалі на |
| адметнасць беларускай мовы некрытычныя запазычанні з расейскага |
| правапісу, В.Ластоўскі. Таму не дзіва, што менавіта гэтых навукоўцаў |
| першымі адхілілі ад далейшай працы над беларускім правапісам. Ужо ў |
| снежні 1930 года Я.Лёсіка пазбавілі звання акадэміка АН БССР, а ў |
| красавіку наступнага года выслалі за межы рэспублікі. Тады ж падобны |
| лёс напаткаў і старшыню Правапіснай камісіі, віцэ-прэзідэнта АН БССР |
| С.Некрашэвіча. |
| |
| Можна было б прывесці і яшчэ шэраг фактаў, якія сведчаць пра |
| неспрыяльныя ўмовы для завяршэння працы па складанні беларускага |
| правапісу. Абмяжуемся хаця б такім. Ці ж маглі навукоўцы-мовазнаўцы АН |
| БССР шчыра клапаціцца пра захаванне і прымнажэнне народнай лексікі, |
| калі ў выдадзенай у Менску ў 1931 годзе кнізе «Навука на службе |
| нацдэмаўскай контррэвалюцыі» С.Вальфсон пісаў, што ў калектыве гэтай |
| навуковай установы нічым іншым не займаюцца, як запаўненнем слоўнікаў |
| пакрытымі плесенню вякоў, нікому не зразумелымі архаізмамі. Паводле |
| яго фальсіфікацый, «нацдэмы лічылі сваёй важнейшаю задачаю вытравіць з |
| беларускай мовы ўсякія элементы расейскай мовы». Зразумела, цяпер ужо |
| кожны, хто быў прыцягнуты да складання беларускага правапісу, імкнуўся |
| - каб толькі не быць залічаным у «нацдэмы» - абавязкова ўнесці штосьці |
| з расейскай мовы ў беларускую, нягледзячы, як гэта стасуецца да яе. |
| |
| Такі ход падзей задавальняў партыйныя і савецкія органы рэспублікі. |
| Яны нават не палічылі патрэбным дапусціць да працы над рэформай |
| правапісу і аднаго з вядомых навукоўцаў у галіне беларускай філалогіі |
| - Браніслава Тарашкевіча, «Беларуская граматыка для школ» якога ў 1929 |
| годзе перажыла пятае выданне. Сам аўтар яе з 7 жніўня 1933 года пасля |
| абмену на Ф.Аляхновіча жыў у СССР, праўда, не ў Менску, а ў Маскве пад |
| пільным тайным наглядам спецслужбаў НКУС і працаваў там у Міжнародным |
| аграрным інстытуце, а не, напрыклад, на філалагічным факультэце |
| сталічных ВНУ ці ў АН СССР. Б.Тарашкевіч прыехаў у СССР прыкладна за |
| 20 дзён да прыняцця пастановы СНК БССР аб зменах у правапісе, так што |
| пры жаданні пэўных навуковых і ведамасных структур гэты навуковец |
| паспеў бы сказаць сваё аўтарытэтнае слова ў беларускай філалогіі, і не |
| выключана, удалося б хоць крыху зменшыць хібнасць ажыццёўленай |
| рэформы, пазбегнуць узнікнення дзвюхварыятнасці беларускай мовы ў |
| межах Савецкай і Заходняй Беларусі. |
| |
| Воляй лёсу дзень 26 жніўня 1933 года вельмі многае змяніў у жыцці |
| беларускай мовы і разам з гэтым істотна паўплываў на агульны стан |
| духоўнай культуры нашага народа. У той дзень Савет Народных Камісараў |
| БССР без папярэдняга абмеркавання шырокімі коламі грамадскасці прыняў |
| пастанову «Аб зьменах і спрашчэнні беларускага правапісу», пра |
| мэтазгоднасць якой вось ужо шэсць дзесяткаў гадоў вядуцца спрэчкі. І |
| як высвятляецца, найбольшую інтэнсіўнасць і востры характар набываюць |
| яны тады, калі ў грамадстве актывізуюцца працэсы дэмакратызацыі, |
| робіцца крытычная ацэнка пройдзенага шляху ў галіне нашага духоўнага |
| развіцця. |
| |
| З філалагічнага боку праведзеная ў 1933 годзе рэформа беларускага |
| правапісу, як адзначалася вышэй, даволі падрабязна асветлена, таму |
| яшчэ раз спыняцца на гэтым аспекце няма патрэбы. Калі што і ўпушчана ў |
| публікацыях апошняга часу, дык гэта глыбокі параўнальны аналіз таго, |
| дзе, у чым і як удалося ўрэзаць адметнасць беларускай мовы за кошт |
| свядомай падгонкі яе пад расейскую. А без такога аналізу нельга даць |
| правільнага адказу, чым стаўся для беларускай мовы і не забыты па |
| сёння гэты жнівеньскі дзень 1933 года. Пакідаючы данае пытанне для |
| спецыялістаў-філолагаў, скажу толькі ў самых агульных словах, што з |
| увядзеннем новага правапісу беларуская мова воляй пэўных людзей была |
| істотна набліжана да расейскай, шмат у чым страціўшы сваю |
| самабытнасць, а галоўнае - магчымасць супраціўляцца асіміляцыі з боку |
| апошняй. Свядомае, мэтанакіраванае набліжэнне да расейскай мовы відаць |
| хаця б з новага напісання наступных слоў: цвет замест цьвет, адпаведна |
| снег - сьнег, з\\\'есці - зьесці, гарадскі - гарадзкі, волжскі - волскі, |
| кольцы - колцы, методыка - мэтодыка, клас - кляс, фізіка - фізыка, |
| універсітэт - універсытэт, комунізма - комунізму, метр - метар, фунт - |
| хунт. У дачыненні да небеларусаў лічылася правільным ужываць толькі |
| Іосіф, Нікалай, а беларусы маглі пры жаданні пісаць свае імёны Базыль |
| і Васіль, Восіп і Язэп, Янка і Іван. Менавіта з гэтага часу і пачалося |
| перакручванне ў розных асабовых дакументах напісання самабытных, |
| арыгінальных беларускіх імёнаў, у выніку чаго і тут нанесена вялікая |
| шкода нацыянальнай культуры. |
| |
| Набліжэннем правапісу беларускай мовы да расейскай трэба лічыць дазвол |
| на пашырэнне ў першай дзеепрыметнікавых форм, напісанне не пад |
| націскам «о» ва ўсіх інтэрнацыянальна-рэвалюцыйных словах, напісанне |
| «не» і «без» праз «е» незалежна ад націску наступнага за ім слова. |
| |
| Асіміляцыйная накіраванасць рэформы 1933 года з\\\'яўляецца яе галоўнай |
| сутнасцю, дамінантай. Усё пазітыўнае ў рэформе - вельмі нязначнае ў |
| параўнанні з нанесенай ёю шкодай беларускай мове. Яна ў значнай |
| ступені згубіла сваю мілагучнасць, стала мала абароненай ад |
| расейскамоўнага ўплыву. |
| |
| Ідэалагічныя службы кампартыі, якім удалося на самым вырашальным этапе |
| рэформы ўзяць пад свой кантроль працу навукоўцаў-мовазнаўцаў, не |
| сумняваліся, што з прыняццем вышэйназванай пастановы СНК БССР не |
| спыніцца гаворка пра гэтую зусім не простую для лёсу беларускага |
| народа падзею. У рэспубліканскіх эшалонах улады разумелася, што |
| патрэбны будуць дадатковыя крокі, каб супакоіць, стрымаць людзей ад |
| вядзення далейшых спрэчак, выказвання магчымай незадаволенасці. Было |
| вырашана аўтарытэтам саміх пісьменнікаў паспрабаваць як-небудзь |
| утаймаваць страсці непрыхільнікаў новага правапісу. І трэба сказаць, |
| што многае тут удалося. Хаця і пішацца, што па ініцыятыве самога |
| Інстытута мовазнаўства Беларускай Акадэміі навук і Аргкамітэта Саюза |
| савецкіх пісьменнікаў БССР праводзіўся па вечарах 11, 13 і 15 снежня |
| 1933 года агульны сход пісьменнікаў Менска, але ж няма сумнення, што |
| ініцыятыва правядзення такога сходу зыходзіла ад партыйных інстанцый. |
| |
| Як ужо стала завядзёнкай пад той час, сход менскіх пісьменнікаў не мог |
| не прыняць прывітання «любімаму правадыру працоўных усяго свету» |
| І.В.Сталіну. Правадыра з Маскоўскага крамля яны запэўнілі, што будуць |
| «бязлітасна змагацца з усялякімі класава-варожымі элементамі», цалкам |
| пагадзіліся з логікай надта ж ужо папулярных сталінскіх тэзаў, што |
| «праз росквіт нацыянальных культур і моў у перыяд дыктатуры |
| пралетарыята» ўдасца стварыць вялікую «адну агульную сацыялістычную |
| культуру і адну агульную мову ў перыяд перамогі сацыялізма ва ўсім |
| свеце». І як было не пагадзіцца, калі рэфарматары беларускага |
| правапісу ўжо зрабілі значны крок у бок такой мовы праз свядомое |
| набліжэнне беларускай мовы да расейскай. |
| |
| Акрамя прывітання І.В.Сталіну, падобныя пасланні былі накіраваны |
| ўдзельнікамі сходу на імя першага сакратара ЦК КП(б)Б М.Гікалы і |
| старшыні СНК БССР М.Галадзеда, партыйнага і дзяржаўнага кіраўнікоў |
| Украіны С.Касіёра і П.Постышава. У першым з іх адзначалася, што |
| «пастанова СНК аб рэформе беларускага правапіса стварае яшчэ большыя |
| магчымасці для магутнага культурнага ўздыма і росквіта»; зрывае маску |
| з беларускіх нацдэмаў і нацыянал-фашыстаў, якія «ў сваіх |
| контррэволюцыйных інтэрвенцкіх мэтах увесь час праводзілі шкодніцкую |
| работу на мовазнаўчым і культурным фронце... імкнуліся пабудаваць |
| штучны бар\\\'ер паміж мовай і культурамі брацкіх совецкіх рэспублік |
| РСФСР і БССР»; выказвалася задаволенасць, што кампартыя рэспублікі |
| «нанесла сакрушальны ўдар па беларускай контррэволюцыі». |
| |
| Совецкія пісьменнікі БССР добра разумеюць, што барацьба з буржуазным |
| нацдэмакратызмам працягваецца, што абавязак кожнага сапраўды адданага |
| справе пабудовы бяскласавага грамадства пісьменніка сваю зброю, сваю |
| ненавісць абрушыць на рэшткі гібнучага класа, каб дабіць яго. |
| |
| У тым, што пісьменнікі Беларусі будуць бязлітаснымі ў гэтай барацьбе з |
| рэшткамі гібнучага класа, мы запэўняем працоўных Совецкай Украіны, |
| запэўняем КП(б)У, запэўняем яе ЦК». |
| |
| Цяжка сказаць, ці падліло гэтае прывітанне алею ў полымя барацьбы з |
| нацыянальна самасвядомай часткай украінскага народа. Але мы ведаем, |
| што і там барацьба была такой жа крывавай і бязлітаснай, як у |
| Беларусі. |
| |
| Прывітанні кіраўнікам Бсларусі і Ўкраіны былі без подпісаў беларускіх |
| пісьменнікаў. Як гэта часта тады практыкавалася, гэтыя прывітанні былі |
| прыняты сходам увогуле. Зразумела, далёка не ўсе з прысутных на ім |
| былі згодныя са зместам прывітанняў, але не пярэчылі толькі з-за |
| страху апынуцца пад падазрэннем у адпаведных органаў. |
| |
| На сходзе выступілі ажно 18 пісьменнікаў. Першым узяў слова Андрэй |
| Александровіч, у назве даклада якога - «Класавая барацьба на |
| мовазнаўчым фронце і рэформа правапіса беларускай мовы» - быў |
| зададзены тон сходу. Ваяўнічы характар мелі загалоўкі выступленняў |
| І.Гурскага «Ніякай літасці ворагу», М.Зарэцкага «Мова - зброя класавай |
| барацьбы», К.Крапівы «Змаганне дзвюх сістэм», М.Кульбака «На фронце |
| яўрэйскай мовы - яшчэ арудуюць класавыя ворагі», А.Куляшова «Ускрыць |
| маскіроўкі ворага». |
| |
| Кожны з выступоўцаў лічыў сваім «абавязкам» перад партыяй і ўрадам як |
| мага мацней стукнуць па «нацдэмах». Але найболый дасталася ім ад |
| Андрэя Александровіча. «Шкодніцтва нацдэмаў, - гаварыў ён, - з |
| асаблівай сілай праводзілася на мовазнаўчым фронце. На гэты фронт |
| беларуская контррэволюцыя кінула, бадай, ці не самыя лепшыя свае сілы, |
| і мовазнаўчыя ўстановы былі па сутнасці галоўнымі цытадэлямі |
| контррэволюцыйнай работы... |
| |
| Нацдэмы ўводзілі ў сучасную беларускую мову архаізмы з літоўскай |
| метрыкі, з слоўніка Бярынды, з розных сярэдневяковых дакументаў, |
| змагаліся за адрыў мовы ад жыцця, ад гаворак пралетарыята і працоўнага |
| сялянства, рашуча выганялі з мовы элементы інтэрнацыяналізма, |
| змагаліся супроць советызмаў - слоў, народжаных пролетарскай |
| рэволюцыяй, супроць слоў аднародных з рускай мовай». |
| |
| Вось такімі страшэннымі ворагамі маляваў асноўны дакладчык сходу |
| многіх з тых, хто па-сапраўднаму клапаціўся пра чысціню і самабытнасць |
| мовы. Абвінавачванне ж «нацдэмаў», што яны былі супроць наплыву і |
| ўжывання ў беларускай мове «слоў аднародных з рускай мовай» ужо да |
| рэформы правапісу беларускай мовы і асабліва пазней было выкарыстана ў |
| якасці падставы не толькі не перашкаджаць, а, наадварот, ва ўсім |
| садзейнічаць гэтаму зусім неапраўданаму працэсу ў культурна-моўным |
| развіцці беларускай нацыі. Прыхільнікаў такога працэсу, як пакажа |
| далейшае жыццё, найбольш было сярод работнікаў выдавецтваў, рэдакцый |
| газет і часопісаў, якія цалкам апынуліся пад уладай партыйных органаў, |
| а таксама ў асяроддзі некаторых пісьменнікаў, журналістаў і |
| навукоўцаў-мовазнаўцаў, што імкнуліся сваімі творамі садзейнічаць |
| збліжэнню беларускай мовы з расейскай. |
| |
| Пры ўсёй сваёй запалітызаванасці сходу некаторыя бачылі, што |
| «рафінаванне» беларускай мовы, чаму даваў такія шырокія магчымасці |
| дэкрэт СНК БССР ад 26 жніўня 1933 года, можа вельмі трагічна |
| закончыцца для яе, і таму рабіліся спробы хоць эзопаўскай мовай |
| папярэдзіць надыход такой непажаданай з\\\'явы. |
| |
| Мова была роднай і дарагой, і найперш сваёй адметнасцю і самабытнасцю, |
| многім майстрам прыгожага пісьменства. Калі ж яны і падтрымлівалі |
| пастанову СНК аб спрашчэнні правапісу, дык толькі таму, што былі сілы, |
| якія патрабавалі ад іх менавіта такіх адносін. Хаця да масавых |
| рэпрэсій яшчэ заставаліся чатыры-пяць гадоў, у Беларусі ўжо |
| пракаціліся магутныя хвалі барацьбы з надуманымі нацыянал-дэмакратамі, |
| у выніку якой давялося панесці шмат страт, не выключаючы і самога |
| жыцця, у асяроддзі беларускай інтэлігенцыі. Да гэтага часу амаль згас |
| дух беларусізацыі, а яе найбольш гарачыя прыхільнікі па волі савецкіх |
| карных органаў адхіляліся ад любімай працы, вымушаны былі жыць дзесьці |
| далёка ад роднай Бацькаўшчыны. Людзей агарнуў вялікі страх за свой |
| лёс, яны ўсё менш і менш давяралі адзін аднаму. Жыццё калектываў |
| творчай і навуковай інтэлігенцыі ў значнай ступені падпала пад уплыў |
| партыйных арганізацый, таму не дзіўна, што ўдзельнікі агульнага сходу |
| пісьменнікаў Менска такімі адзінымі былі ў ацэнцы рэформы беларускага |
| правапісу, у якой было больш партыйнай палітыкі, чым лінгвістычнай |
| патрэбнасці. Кожны выступоўца пры выказванні думкі вымушаны быў куды |
| больш кіравацца лініяй партыі ў нацыянальнай палітыцы, у тым ліку і |
| моўнай, чым неабходнасцю ўнясення якіх-небудзь змен у беларускі |
| правапіс. |
| |
| У тым жа годзе Інстытут мовазнаўства Беларускай Акадэміі навук выдаў |
| кнігу «Пісьменнік і мова: Збор артыкулаў, прысвечаных барацьбе за |
| культуру мовы». Усё тая ж набітая аскоміну гаворка пра барацьбу «за |
| ачыстку мовы ад класава-шкодных плыняў, ад нацдэмізмаў, архаізмаў, ад |
| штучна ўтвораных па нацыяналістычнаму тыпу слоў». Звяртае на сябе |
| ўвагу апошні абзац з прадмовы дырэктара Інстытута мовазнаўства Андрэя |
| Александровіча да кнігі: «Калі кнігай «Пісьменнік і мова» нам удалося |
| нанесці яшчэ адзін скрышальны ўдар па недабітых рэштках нацдэмаўшчыны |
| ... пастаўленую перад сабою задачу ... мы выканалі». |
| |
| Бясспрэчна, такая мэта была дасягнута і не ў малой ступені дзякуючы |
| артыкулу самога А.Александровіча пад назвай «Вырваць з корнем |
| пустазелле», якім пачыналася кніга. Называючы нацдэмаў у мовазнаўстве |
| такімі выразамі, як «бяздарныя невукі», «хітрыя, звераватыя палітыкі і |
| палітыканы», ён яшчэ больш распальваў гэтую шкодную ў асяроддзі |
| беларускіх літаратараў барацьбу. Такому ж распальванню служыў і заклік |
| арганізатара мовазнаўчай акадэмічнай навукі: «... трэба максімальна |
| глыбока ўскрыць подлую атрутную работу нацыяналістаў, ускрыць іх |
| метады і формы работы на моўным фронце, паказаць змест тых формул, |
| якія мы прывыклі даваць па адрасу іх работы (паланізатарства, |
| насаджэнне архаізмаў і неалагізмаў)». На думку аўтара разглядаемага |
| артыкула, барацьбу супроць засмечвання мовы неабходна пераплятаць «з |
| барацьбой супроць нацыяналізма, супроць беларускага контррэволюцыйнага |
| нацыянал-дэмакратызма, таму што гэтаму засмечванню нацыянал-дэмакраты |
| прыдалі дадатковую класавую функцыю - змагацца супроць партыі і |
| пролетарыята на фронце будаўніцтва нацыянальнай культуры». |
| |
| Шмат бруду на «нацыяналістаў» выліў Эд.Галубок у артыкуле пра стыль |
| беларускай савецкай драматургіі. Апошняя, паводле яго цвёрдага |
| меркавання, прыйшла да свайго мастацкага росту, толькі «вядучы пад |
| кіраўніцтвам партыі напружаную барацьбу з нацыянал-дэмакратамі, якія |
| імкнуліся захапіць пазіцыі ў галіне тэатра і ў прыватнасці |
| драматургіі». А калі гэта так, дык і аўтару самому нічога не |
| заставалася рабіць, як далей працягваць барацьбу з «нацдэмамі», |
| выкрываць іх варожыя дзеянні і задумы. Заключаліся яны нібыта ў |
| адшукванні выкрышталізаванай мовы «мастацтва як мастацтва, даступнага |
| толькі адзінкам, надзеленым высокай мерай пачуцця», у ідэалізацыі мовы |
| кулацтва, дробнабуржуазнай інтэлігенцыі, захвальванні мовы |
| Дуніна-Марцінкевіча, імкненні да «своеадменнай і высокаякаснай |
| беларускай мовы», якая адрознівалася б «па сваіх культурных адзнаках |
| ад мовы расійскай». |
| |
| Закончваў кнігу артыкул П.Юргілевіча «Моўныя тэорыі і практыка |
| контррэволюцыйных лідэраў «Узвышша». Адштурхнуўшыся ад палажэння |
| вядомага навукоўца-філолага Мікалая Мара, што мова ёсць «нязменны |
| сродак класавай барацьбы», П.Юргілевіч і распачаў яе з «нацдэмамі» ўжо |
| з першых радкоў артыкула. На думку аўтара, самыя галоўныя сілы |
| «нацдэмаў» былі сканцэнтраваны на мовазнаўчым участку і сярод іх, |
| вядома, у першую чаргу Я.Лёсік, С.Некрашэвіч, В.Ластоўскі, М.Гарэцкі і |
| П.Бузук. Гэта яны зрабілі «мовазнаўчыя інстытуцыі... цытадэлямі сваёй |
| падрыўной контррэволюцыйнай работы», далі ўстаноўку на «стварэнне |
| штучнага бар\\\'ера паміж беларускай мовай і мовай рускага пролетарыята і |
| набліжэнне беларускай мовы да мовы фашыскай Польшчы». Варожасць, |
| антысавецкую накіраванасць дзеянняў «нацдэмаў» П.Юргілевіч бачыць |
| літаральна ва ўсім: замене кірыліцы на лацінку, каб толькі не быць |
| падобнай да расейскай азбукі, ва ўвядзенні ў беларускі алфавіт |
| некаторых новых літар і асабліва ў тым, як складаліся імі слоўнікі, |
| распрацоўвалася тэрміналогія, у выніку чаго нібыта не знайшлося ўжытку |
| для сотняў, тысячаў агульных для беларускай і расейскай моваў слоў. |
| |
| Аб\\\'ектам самай злоснай крытыкі стаў «зброеносец нацдэмізму» Ўладзімір |
| Дубоўка, які, як вядома, шмат зрабіў для ўзвышэння прэстыжу беларускай |
| мовы ў грамадстве, вывучэння шляхоў яе развіцця. Ён лічыў, што |
| нацыянальная мова з\\\'яўляецца нечым спрадвечным і арганічна звязаным з |
| самім народам, што ў ХІІ-ХVІ стагоддзях беларуская мова дасягнула |
| найвялікшага росквіту. Адмаўляецца сцвярджэнне Дубоўкі, што «ў склад |
| беларускага лексікона ўваходзяць у пераважнай большасці словы |
| агульнаславянскія і самабытна беларускія». Няцяжка зразумець чаму: |
| адсутнічае залежнасць развіцця беларускай мовы ад расейскай, няма |
| падстаў разглядаць першую як дыялект другой. У такім жа святле |
| разглядаюцца тут «нацдэмаўскі трубадур» Язэп Пушча, мова якога |
| гэтаксама «перасыпана нацдэмізмамі», «махровы нацдэм» Язэп Лёсік і |
| абаронца «нацдэмаўскай лініі ўзвышанцаў» Адам Бабарэка. |
| |
| Усё, што рабілася напярэдадні і пасля прыняцця пастановы СНК БССР аб |
| рэформе беларускага правапісу, не магло не хваляваць і прадстаўнікоў |
| небеларускай творчай, навуковай інтэлігенцыі. Цікава выказаўся на |
| нарадзе летувіскіх савецкіх пісьменнікаў Беларусі (праходзіла ў 1933 |
| г.) В.Сербента: «Добры ці дрэнны новы беларускі правапіс, пакажа |
| будучыня. Няма чаго спяшацца з такім складаным пытаннем». А вось |
| сакратар Аргкамітэта ССП БССР Я.Бранштэйн назваў выступленне |
| В.Сербенты рэакцыйным і нацыяналістычным. |
| |
| СПЛАЦІЦЬ ДАЎГІ |
| |
| Як няцяжка было заўважыць, вышэй у мяне гаворка вялася пра погляды на |
| рэформу беларускага правапісу 1933 года асобаў і перш за ўсё |
| пісьменнікаў, якія ўжо на той час паспелі знайсці сабе месца (хтосьці |
| і даволі прэстыжнае) у грамадскім жыцці, інтэгравацца ў |
| дзяржаўна-партыйныя структуры, стаць іх даволі актыўнымі абаронцамі. |
| Зусім іншых поглядаў на рэформу прытрымліваліся літаратары, што |
| знаходзіліся ў самым нізе ўзведзенай у Беларусі дзяржаўна-партыйным |
| апаратам сацыяльнай піраміды, не мелі аніякіх званняў і ўзнагарод. |
| Вось, да прыкладу, думка пісьменніка і пасляваеннага эмігранта Янкі |
| Золака, якога на пачатку 30-х гадоў ведалі толькі на роднай |
| Магілеўшчыне: «Наша пакаленне выхавана ў час беларусізацыі. Мы паспелі |
| ўвабраць нацыянальны дух. І калі пачалася змена правапісу, успрынялі |
| гэта адмоўна, але нічога не маглі зрабіць. Пазнейшыя пакаленні ўжо |
| адыходзілі ад нацыянальнай самасвядомасці... Мы з трывогай назіралі, |
| як трымаюцца нашы пісьменнікі». А трымацца ім было ой як нялёгка... |
| |
| А вось што рэформа правапісу была з\\\'явай штучнай, навязанай народу |
| зверху партыйна-дзяржаўнай наменклатурай, сведчыць адсутнасць усялякай |
| падтрымкі яе з боку саміх носьбітаў беларускай мовы, а таксама больш |
| нізкіх паводле сацыяльнага статусу, але затое самых масавых майстроў |
| пяра, педагагічнай інтэлігенцыі. Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна |
| і Беларусь апынулася пад фашысцкай акупацыяй, з часу ўвядзення новага |
| правапісу мінуў ужо і не такі малы тэрмін. Каб рэформа была ў многіх |
| адносінах з\\\'явай станоўчай, за гэты час яна магла б пусціць даволі |
| глыбокія карані ў душы і сэрцы беларусаў. Не, такіх каранёў яна не |
| пусціла. Пераважна на ініцыятыве вышэйпералічаных катэгорый |
| інтэлігенцыі, а не па загадзе акупацыйных уладаў на старонкі |
| перыядычнага друку, у навучальна-выхаваўчы працэс школ, службовае |
| справаводства і іншыя сферы жыцця пачала вяртацца беларуская мова |
| дарэформеннага ўзору, і пярэчанняў з такой нагоды нідзе не назіралася. |
| |
| Міналі гады... Не адна генерацыя вучняў паспела закончыць сямігадовыя |
| і дзесяцігадовыя школы, карыстаючыся правапісам 1933 года, але таго, |
| хто ведаў беларускую мову да яе рэфармавання, не-не дый агортвала |
| настальгія. Зразумела, такіх людзей найбольш было сярод |
| настаўнікаў-мовазнаўцаў. Некаторыя спрабавалі давесці адпаведным |
| структурам пра найбольш істотныя хібы ў правапісе 1933 года, якія |
| выяўляліся ў ходзе практыкі выкладання беларускай мовы ў школе. Але |
| ніхто ў вярхах не збіраўся слухаць такіх рупліўцаў роднага слова. Вось |
| пазіцыя па даным пытанні аднаго з высокіх кіраўнікоў Міністэрства |
| асветы рэспублікі С.Умрэйкі, выкладзеная ім у 1949 годзе ў юбілейным |
| артыкуле «30 год совецкай школы ў БССР»: «Прынятая ўрадам БССР у 1933 |
| годзе пастанова аб рэформе беларускага правапісу нанесла вялікі ўдар |
| па беларускаму наныяналізму і яго стаўцы на знішчэнне ўсяго таго, што |
| збліжала беларускі народ з вялікім рускім народам». Як бачым, і ў |
| даным выпадку, накшталт таго што пісалася і гаварылася пра рэформу |
| правапісу ў 30-я гады, галоўнае ў яе ацэнцы займаў ідэалагічны аспект, |
| ставіць пад сумненне, крытыкаваць які ніхто не асмельваўся. І ўсё ж, |
| як бы ні абаранялі праведзеную ў 1933 годзе рэформу правапісу |
| беларускай мовы, недахопы яе станавіліся відавочнымі, і асабліва для |
| тых, хто прафесійна быў звязаны з выкарыстаннем роднага слова. Хацелі |
| таго афіцыйныя структуры ці не, але пад напорам самога жыцця ім |
| давялося ў канцы 50-х гадоў пайсці на пэўныя ўдакладненні беларускага |
| правапісу. |
| |
| Чарговая хваля за перагляд рэформы 1933 года прыпадае на другую палову |
| 80-х гадоў, калі пачалі на-новаму пераасэнсоўвацца многія неардынарныя |
| падзеі і факты з нашага эканамічнага, палітычнага і |
| сацыяльна-культурнага жыцця. Характэрна, што з крытыкай рэформы 1933 |
| года першымі выступілі не вядучыя навукоўцы-мовазнаўцы, масцітыя |
| літаратары, а іх маладыя калегі - У.Арлоў, А.Асташонак, А.Бяляцкі, |
| П.Васючэнка, А.Сідарэвіч і інш., невялічкі допіс якіх у газету |
| «Літаратура і мастацтва» (18 верасня 1988 г.) даў моцны штуршок для |
| несціханай і па сёння гаворкі па даным пытанні. |
| |
| Ва ўсім тым, што мне ўдалося прачытаць пра гэта, значна пераважаюць |
| публікацыі крытычнага характару ў дачыненні да рэформы беларускага |
| правапісу 1933 года. І з іх аргументацыяй проста нельга не пагадзіцца. |
| Перакананы, што, нягледзячы на ўсялякага роду эканамічныя цяжкасці ў |
| сувязі з пераходам да рынкавай эканомікі, мы не можам пакідаць сваю |
| мову ў тым стане, у які яна трапіла ў выніку дапушчаных свядома і |
| падсвядома хібаў у кіраванні нацыянальна-культурным развіццём |
| беларускага народа. Адхілены ад роднага слова, ён ледзь не пагалоўна |
| стаў ахвярай расейскамоўнай асіміляцыі. Яўныя спробы рэфарматараў |
| беларускай мовы 1933 года наблізіць апошнюю да расейскай у |
| марфалагічных і фанстычных адносінах не маглі ў будучым не паспрыяць |
| расейскамоўнай асіміляцыі карэннай нацыі БССР. Вядома ж, што гэтыя |
| працэсы адбываюцца найбольш «паспяхова», калі справа датычыць народаў |
| з блізкароднаснымі мовамі. Прыгадаем адносна хуткае выцясненне |
| беларускай мовы з афіцыйнага жыцця ў часы Рэчы Паспалітай, як толькі |
| ўвялі польскую мову ва ўжытак, а затым і зусім у ранг дзяржаўнай на |
| ўсёй тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага. Менавіта блізкароднасць |
| моваў была ўзята пад увагу і царскай адміністрацыяй, якая з другой |
| паловы ХІХ стагоддзя ўзмоцніла моўную асіміляцыю беларусаў. Так што ў |
| гэтай далёка не гуманнай справе ініцыятары рэформ беларускай мовы ў |
| 1933 годзе не былі наватарамі, бо яны ішлі добра вядомым і да іх |
| шляхам асіміляцыі. |
| |
| Не выключана, што многім сённяшнім беларусам, якія размаўляюць і |
| пішуць толькі на сучаснай роднай мове, дарэформенная мова можа здацца |
| ў чымсьці нязвыклай, больш складанай для авалодання. Але ўсё гэта не |
| так. Тая мова па мілагучнасці перасягае сучасную. Нездарма добры |
| знаўца і руплівец роднага слова Кузьма Чорны так сказаў пра мову, што |
| дасталася нам ад даравалюцыйнага часу: «Вялікая беларуская моўная |
| стыхія ня толькі не загінула за час шматвяковага нацыянальнага |
| падняволеньня Беларусі, ня толькі ня была праглынута моцнымі |
| культурамі суседніх народаў, а захавала сваю чыстату, скрышталявалася |
| ў надзвычайнае багацьце орыгінальных формаў, служачы нават багатым |
| матар\\\'ялам для суседніх моўных культур. Беларуская мова - мова |
| беларускіх казак і песень, фразэолёгія народнае гутаркі - гэта |
| найглыбейшая самабытнасьць і хараство». |
| |
| Калі цяпер сёй-той пра сучасную беларускую мову гаворыць як пра |
| дыялект ці кальку з расейскай, дык, відаць, мае пэўную рацыю, бо ад |
| таго часу, як была праведзена рэформа правапісу, з лёгкай рукі |
| работнікаў выдавецтваў, рэдакцый газет і часопісаў ды і саміх |
| навукоўцаў-філолагаў у беларускую мову трапіла процьма паасобных слоў |
| і выразаў з расейскай, што першая стала ў многім вельмі падобнай да |
| другой, не здабыўшы, аднак, ад гэтага аніякага хараства. Парушылі мы |
| слушны наказ Кузьмы Чорнага: «Літаратурная мова павінна быць моваю |
| чыстаю, беларускаю». Не сумняваюся, што большасць з тых, хто прыклаў |
| руку да правапісу 1933 года, не знайшоў бы ў сучаснай беларускай мове |
| многага з таго, на што тады разлічвалася яе рэфарматарамі. Мы пайшлі |
| значна далей, чым імі задумвалася, у шмат разоў павялічыўшы памылку |
| 1933 года. |
| |
| Незалежна ад таго, як будзе адбывацца ў нас рэформа беларускай мовы, |
| трэба ўжо сёння весці санацыю яе лексікі ад русізмаў і вельмі |
| асцярожна, удумліва ставіцца да аднаўлення ці новага запазычвання |
| паланізмаў, бо сям-там мы ўжо перагінаем кій. Можа ўсё ж трэба |
| прыслухацца да таго, што пісаў у 1924 годзе В.Ластоўскі ў прадмове да |
| свайго «Расійска-крыўскага (беларускага) слоўніка»: «... кождае чужое |
| слова, занесенае ў мову, асымілюе, зьлівае мову з суседзкай, забівае |
| яе асобны характар, а таму трэба, асабліва пішучы, высьцерагацца |
| ўжываць сходныя з суседзкімі словы, хоць-бы яны і былі ў мове, а браць |
| такія, якіх няма ў чужынцаў...» |
| |
| Хочацца паразважаць яшчэ і адносна праблемы лацінскай азбукі. Для |
| беларусаў гэта не навіна. З ёю яны даўно знаёмыя, але адносіны да |
| такой азбукі не заўсёды былі паважлівымі. А што датычыць увядзення яе |
| ў 1929/30 навучальным годзе ў беларускія і польска-беларускія школы |
| Заходняй Беларусі, дык увогуле такі акт многімі прагрэсіўнымі дзеячамі |
| і педагогамі быў расцэнены як грубае апалячванне беларускіх дзяцей. |
| Вось што пісаў з гэтай нагоды вядомы педагог Заходняй Беларусі Сяргей |
| Паўловіч: «Замена гэтая касуе ўсе здабыткі нашага пісьменства, якое |
| грунтуецца выключна на кірыліцы і пазбаўляе нашу азбуку свайго |
| нацыянальнага твару... Кірыліца зраслася з усім укладам нашага жыцця, |
| з усімі нашымі навуковымі і літаратурнымі дасягненнямі, яна - |
| спадарожнік нашага культурнага адраджэння. Адным словам, кірыліца - |
| нацыянальная беларуская азбука». |
| |
| Дапушчанае Сяргеем Паўловічам перабольшванне ролі кірыліцы можна |
| зразумець як рэакцыю на хітра задуманую ўладамі Польшчы спробу |
| ўзмацнення паланізацыі беларускага насельніцтва т.зв. «усходніх |
| крэсаў». Цяпер гэты фактар нас не палохае і таму да лацінкі можна |
| ставіцца больш аб\\\'ектыўна. Цалкам адмаўляць яе няма аніякіх падстаў, |
| бо яна вельмі паспяхова спраўляецца са сваімі функцыямі ў шэрагу |
| славянскіх моў. І калі б не нашае жабрацкае эканамічнае становішча, |
| востры папяровы дэфіцыт, можна было б паспрабаваць далучаць дзяцей да |
| беларускіх тэкстаў на лацінскай азбуцы ў год, калі яны пачынаюць |
| вывучаць заможную мову. |
| |
| Шчыра заклапочаныя лёсам роднага слова людзі ўскладалі вялікую надзею |
| на запланаваную на лістапад 1992 года Рэспубліканскую навуковую |
| канферэнцыю «Праблемы беларускага правапісу», галоўным арганізатарам |
| якой быў Інстытут мовазнаўства АН Рэспублікі Беларусь. Прысутныя на |
| філалагічным форуме навукоўцы, выкладчыкі сярэдніх і вышэйшых |
| навучальных устаноў мелі магчымасць праслухаць дзесяткі цікавых |
| дакладаў і выступленняў, у час якіх выказваліся самыя розныя |
| меркаванні па ўсіх прынцыпова важных праблемах беларускага правапісу. |
| І гэта натуральна, бо сярод навукоўцаў-філолагаў існуюць розныя |
| погляды на Рэформу беларускага правапісу 1933 года. |
| |
| Больш за ўсё непакоіць, што ёсць навукоўцы, якія лічаць Рэформу 1933 |
| года справядлівай, а таму і недатыкальнай. Магчыма, дзесьці яна і |
| аблегчыла напісанню тых ці іншых слоў, але гэта зусім нязначная |
| заслуга ў параўнанні з тым, што яна забрала ў нашай мовы з нутрана |
| ўласцівага ёй. Акрамя таго, рэформа адначасова ўносіла ў беларускую |
| мову нехарактэрныя для яе рысы з тым, каб толькі наблізіць яе да |
| тагачаснай агульнадзяржаўнай для ўсіх савецкіх народаў расейскай мовы. |
| Набліжэнне беларускай мовы да расейскай і па форме, і на лексіцы, як |
| паказаў шасцідзесяцігадовы вопыт, атрымалася штучным і таму не мае |
| права на жыццё. Сучаснае нацыянальна-культурнае Адраджэнне не ў стане |
| паспяхова рэалізавацца без вяртання нашай мове ўсяго таго сапраўды |
| беларускага, чаго пазбавілі яе ў сумна вядомым 1933 годзе, кіруючыся |
| не якімі-небудзь важкімі лінгвістычнымі, а найперш ідэалагічнымі, |
| сацыяльна-класавымі матывамі. Якія б мы ні рабілі захады на ўмацаванні |
| нацыянальных пачаткаў у нашым жыцці, яно заўжды будзе нетрывалым, |
| неканкурэнтаздольным у кантактах з расейскай нацыяй, пакуль нашай мове |
| максімальна не вернуць гвалтам адабраных адметнасцяў. Гістарычны вопыт |
| многіх народаў пераканаўча паказаў, што ступень супраціўлення |
| культурна-моўнай асіміляцыі таго ці іншага этнасу знаходзіцца ў прамой |
| залежнасці ад ступені самабытнасці яго роднай мовы. Прыкладам можа |
| служыць і менш пашкоджаная ад усялякага роду рэфармавання мова |
| суседняга нам украінскага народа, якая не так баіцца ўзаемадачыненняў |
| з расейскай мовай. Наша ж мова, дзякуючы Рэформе 1933 года, |
| мэтанакіраванай шматгадовай дзейнасці саміх калектываў |
| навукова-філалагічных устаноў, рэдакцый газет і часопісаў, выдавецтваў |
| ледзь не ўсутыч набліжана да расейскай, таму нават пры самых малейшых |
| кантактах з апошняй яшчэ больш падпадае над яе ўплыў, губляе сваю |
| самабытнасць, русіфікуецца. Усяго гэтага не было ці было б у зусім |
| нязначных, непагражальных памерах, калі б мы так бязлітасна не |
| разбурылі нацыянальную аснову роднай мовы. |
| |
| Сучаснае пакаленне беларускай інтэлігенцыі, асабліва |
| навукоўцы-філолагі, пісьменнікі, павінна прыкласці ўсе намаганні для |
| таго, каб наша мова перастала быць калькай з расейскай і каб па гэтай |
| прычыне беларусаў не называлі расейцамі ды толькі з нейкім мясцовым |
| дыялектам. Даведзенае да крайнасці падабенства беларускай мовы да |
| расейскай заўсёды будзе даваць падставы розным групоўкам |
| велікарасейскага дзяржаўнага шавінізму разглядаць наш край як нібыта |
| спрадвечна расейскі і весці прапаганду сярод людзей за яго ўключэнне ў |
| склад Расейскай федэрацыі накшталт колішняга Паўночна-Заходняга краю, |
| робячы ўпор на блізкасць моваў. |
| |
| Трэба заставацца самім сабой, чым толькі і заслужым павагу ад іншых. А |
| гэтага не дасягнеш без напружанай, свядомай дзейнасці людзей і найперш |
| інтэлігенцыі па ўзбагачэнні нашага духоўнага патэнцыялу, без істотнага |
| ўдасканалення нацыянальнага правапісу, ачышчэння лексікі беларускай |
| мовы ад процьмы штучных, зусім непатрэбных і лішніх для яе русізмаў. |
| Цалкам прывесці наш правапіс у адпаведнасць з сучасным |
| нацыянальна-культурным Адраджэннем справа надзвычай складаная і |
| запатрабуе для сваёй рэалізацыі не аднаго года, хаця ў нашых варунках |
| не хацелася б губляць нават і аднаго месяца. Таму ці не ў інтарэсах |
| адраджэнскіх працэсаў было б адважыцца на паэтапнае вяртанне ўсяго |
| таго пазітыўнага, што было ў беларускай мове да 1933 года? |
+------------------------------------------------------------------------+
Спіс літаратуры:
1. Леанід Лыч “РЭФОРМА БЕЛАРУСКАГА ПРАВАПІСУ” -галоўная крыніца;
2. “Сучасная гісторыя беларускай мовы і яе праблемы” Мінск 1994;
3. Уладзімір Арлоў ;
А таксама пад уплывам кнігі Васіля Быкава “ПАХАДЖЕННЕ” -Наша ніва 1999
(Vostraja Brama Вільня).
|
